Ρετρό: Με το βλέμμα προς τα πίσω
Η λέξη «ρετρό» είναι αλήθεια, έχει χρησιμοποιηθεί ευρύτατα τα τελευταία χρόνια, ανταποκρίνεται όμως και σε μια διαρκώς αυξανόμενη τάση των ανθρώπων να συνδεθούν με το παρελθόν, ή με το παρελθόν το δικό τους. Ρετρό σε γενικές γραμμές, είναι η αγάπη για το παλαιό στυλ και η νοσταλγία για το παρελθόν. Και αν θέλουμε να είμαστε ακριβείς, σύμφωνα με την Πύλη της Ελληνικής Γλώσσας στο διαδίκτυο, το ρετρό είναι: «Η τάση για αναβίωση, επανάληψη ή μίμηση μιας παλιότερης μορφής ή στυλ». Επιπροσθέτως, αξίζει να σημειωθεί ότι για πολλούς ανθρώπους σήμερα το ρετρό θεωρείται συνώνυμο του «παρωχημένου».
Κοιτίδα του στυλ ρετρό (mode rétro) είναι η Γαλλία της δεκαετίας του 1960, και το κίνημα είχε από τότε συνδεθεί με αντικείμενα, στυλ μόδας και καλλιτεχνικά έργα. Η τάση της επιστροφής στο παρελθόν φυσικά δεν είναι καινούργια, αντιθέτως είναι πολύ παλαιά και διαχρονική, αλλά συντελείται με διαφορετικούς όρους σε κάθε εποχή και συνήθως με διαφορετική ονομασία. Για παράδειγμα, καθ’ όλη την διάρκεια της αρχαίας ελληνικής τέχνης, μαζί με τα αντιπροσωπευτικότερα έργα της κάθε εποχής συνυπήρχαν και πολλά από τα λεγόμενα «αρχαϊστικά» γλυπτά, αρχιτεκτονήματα, ή έργα ζωγραφικής που η μορφή τους ηθελημένα παρέπεμπε στο καλλιτεχνικό ύφος μιας εποχής παλαιότερης, που μπορούσε να ήταν από μια γενιά πριν, μέχρι κάποιους αιώνες πριν.
Ο αρχαϊσμός έχει κοινή αφετηρία με το ρετρό, αλλά σχετίζεται περισσότερο με την τέχνη και την λογοτεχνία. Στην σημερινή εποχή όμως δεν υπάρχουν πια τα σαφή όρια που κάποτε καθόριζαν ποιος είναι ο καλλιτέχνης και ποια τα χαρακτηριστικά του καλλιτεχνικού έργου. Σήμερα, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, όλοι σχεδόν μπορούν να δημιουργήσουν τα πάντα, τα οποία μπορεί να είναι έργα τέχνης, μπορεί και να μην είναι, κανείς δεν είναι απολύτως βέβαιος, και μάλλον δεν έχει σημασία πια. Επίσης η βασική διαφοροποίηση μεταξύ αρχαϊσμού και ρετρό συνίσταται στο ότι το τελευταίο συνδέεται με την αναβίωση μόνο του πρόσφατου παρελθόντος, συνήθως λίγες δεκαετίες πίσω, ενώ ο αρχαϊσμός συνήθως έχει πιο παλαιές αναφορές. Χρησιμοποιώντας όρους της εποχής μας, το ρετρό είναι μια ειδική κατηγορία του life style, που έχει στοιχεία μαζικότητας, όπως άλλωστε οι περισσότερες εκφάνσεις της ζωής μας πια, και είναι ένα από τα αγαπημένα σημεία αναφοράς για κάποιους από τους 30άρηδες, 40άρηδες 50άρηδες, και σε κάθε περίπτωση για τους ρομαντικούς, τους νοσταλγικούς, τους οπισθοδρομικούς, ή τους εκκεντρικούς.
Ας δούμε όμως τι μας αποκαλύπτει η ίδια η λέξη «ρετρό» για το βαθύτερο νόημά της. Με μια πρόχειρη έρευνα στο διαδίκτυο μπορεί να βρει κανείς δυο ετυμολογικές ερμηνείες, παραπλήσιες μεταξύ τους, αλλά όχι ταυτόσημες. Σύμφωνα με το Λεξικό της Οξφόρδης, ο όρος retro είναι η συντομευμένη εκδοχή του επιθέτου rétrograde στα Γαλλικά (από το λατινικό retro=πίσω και το gradus=βήμα) που στα Ελληνικά αποδίδεται με δύο διαφορετικές λέξεις: «Οπισθοδρομικός», που είναι η κατά λέξη απόδοση με μια μάλλον αρνητική φόρτιση, ή το πιο ουδέτερο, «αναδρομικός», που ωστόσο τονίζει περισσότερο την έννοια της επιστροφής και όχι την κίνηση προς τα πίσω, το βήμα προς τα πίσω. Το γαλλικό Λεξικό Larousse αναφέρει ότι το rétro προέρχεται από το επίθετο rétrospectif, (από το λατινικό retro=πίσω και το specto=κοιτάζω) που σημαίνει: Αυτός που κοιτάζει προς τα πίσω. Απ’ όσο ξέρω, δεν υπάρχει αντίστοιχη ελληνική λέξη, οπότε χρησιμοποιείται και σε αυτή την περίπτωση ο όρος «αναδρομικός» με την μεταφορική όμως έννοια, ότι δηλ. πηγαίνω προς τα πίσω με το βλέμμα, ή με τον νου.
Είναι άραγε δόκιμο να χρησιμοποιούμε τον όρο «ρετρό» για να χαρακτηρίσουμε κάποια χρηστικά αντικείμενα, ή έργα τέχνης; Τυπικά, κατά την γνώμη μου όχι. Τα ίδια τα αντικείμενα μπορούν να έχουν μόνο την ιδιότητα του παλιού ή του καινούργιου, του λειτουργικού ή του χαλασμένου, κ.ο.κ. Τα αντικείμενα δεν είναι αναδρομικά, δεν κοιτάζουν προς τα πίσω, ούτε μπροστά. Τα αντικείμενα παραμένουν αντικείμενα, ψυχρά και ουδέτερα. Αναδρομική για παράδειγμα μπορεί να είναι μια έκθεση με έργα ζωγραφικής από το παρελθόν ενός καλλιτέχνη, ή μια επανακυκλοφορία παλαιών βιντεοπαιχνιδιών με την μορφή συλλογής. Αναδρομική μπορεί να είναι η δική μας διάθεση απέναντι στα πράγματα, η δική μας νοσταλγική ματιά, ένα πλαίσιο που εμείς το δημιουργούμε, και μέσα σε αυτό τοποθετούμε ό,τι νομίζουμε. Όμως για την οικονομία της επικοινωνίας, καταχρηστικά, χάριν συντομίας χαρακτηρίζουμε και τα ίδια τα αντικείμενα που σχετίζονται με την εν λόγω τάση, ως «ρετρό».
Ένα ενδιαφέρον ερώτημα θα ήταν, ποιοι μπορεί να είναι οι λόγοι που ένας άνθρωπος έχει την ανάγκη να κοιτάξει προς τα πίσω; Κατά την γνώμη μου, ο πρώτος από αυτούς είναι η δυσφορία για το ότι μεγαλώνουμε και αναγκαστικά η ζωή μας έχει γίνει πολύ πιο δύσκολη. Το ευτυχισμένο παρελθόν είναι σε μεγάλο βαθμό μια κατασκευή του μυαλού μας -που έχει όμως και μια βάση, διότι υπό κανονικές συνθήκες, ένα παιδί, ή ένας νέος άνθρωπος περνάει καλύτερα από έναν μεσήλικα. Αυτή η κατασκευή λειτουργεί μέσα μας ως ένα νοερό καταφύγιο απέναντι σε μια πιο άχαρη, ανιαρή ή και σκληρή πολλές φορές πραγματικότητα. Η νοσταλγία για το παρελθόν προέρχεται ταυτόχρονα και από το αίσθημα αποστέρησης ενός ωραίου κόσμου, ενός «χαμένου Παραδείσου» που δεν υπάρχει πια. Αισθανόμαστε (ή τουλάχιστον εγώ αισθάνομαι) ότι τον ζήσαμε φευγαλέα, ότι δεν τον χαρήκαμε όσο θα θέλαμε. Η αλήθεια είναι ότι εξαφανίστηκε σιγά-σιγά, αθόρυβα, χωρίς να το πάρουμε είδηση μέσα από το φυσιολογικό πέρασμα του χρόνου, και μοιραία αντικαταστάθηκε από ένα νέο κόσμο. Σε αυτόν τον νέο κόσμο πολλοί από εμάς βρισκόμαστε μάλλον απρόθυμα και τον αντιμετωπίζουμε με καχυποψία, ή με μια διάθεση ανταγωνισμού, θεωρώντας τον εαυτό μας ως «παιδί» του ένδοξου παλαιού κόσμου. Ο παλαιός κόσμος ζει όμως μόνο μέσα στην μνήμη μας, κατακερματισμένος, ξεθωριασμένος και «στα δικά μας μέτρα».
Πέρα από τις αναμνήσεις, υπάρχουν για κάποιους τυχερούς από εμάς και μια σειρά από υλικά κατάλοιπα από εκείνη την εποχή, όπως: Παιδικά παιχνίδια, σχολικά βιβλία και τετράδια, παλιά περιοδικά, καταχωνιασμένα μικροαντικείμενα του νοικοκυριού, αλλά και οπτικοακουστικό υλικό από παλιές φωτογραφίες, κασέτες ήχου και βιντεοκασέτες, δίσκους μουσικής, βιντεοπαιχνίδια και γενικώς οτιδήποτε οικείο από το παρελθόν που μπορεί να λειτουργήσει ως ερέθισμα της μνήμης. Κατά περίπτωση, ορισμένα από τα παλιά αυτά αντικείμενα έχουν ιδιαίτερη συναισθηματική αξία για εμάς, αλλά παράλληλα αναζητούμε μέσω αυτών να επαναφέρουμε στο μυαλό μας και μια σειρά από άλλες πολύτιμες χαμένες αναμνήσεις που έρχονται στην επιφάνεια, καθότι όλες αυτές συνδέονται με το αρχικό ερέθισμα.
Ας αναλύσουμε όμως και την κινητήριο δύναμη πίσω από την έννοια του ρετρό, την ίδια την νοσταλγία. Ετυμολογικά είναι μια σύνθετη λέξη, που το πρώτο της συνθετικό είναι ο νόστος, η επιστροφή δηλ. στο σπίτι, ή στην πατρίδα. (Το νόστιμον ἦμαρ που αναφέρεται στο προοίμιο της Οδύσσειας (α-9), η ημέρα της επιστροφής στην πατρίδα.) Το δεύτερο συνθετικό είναι το άλγος, ο πόνος. Νοσταλγία είναι ο πόνος για την επιστροφή. Από ορισμένους ανθρώπους τίθεται ο προβληματισμός αν η νοσταλγία είναι κατά κάποιον τρόπο μια «ασθένεια» του μυαλού και αυτή, ένα είδος κατάθλιψης, μια άγονη αναπόληση του παρελθόντος. Αυτή η ιδέα είναι προς διαπραγμάτευση. Προσωπικά πιστεύω ότι ο πόνος της νοσταλγίας, είναι ένας πόνος που έχει ως σκοπό να σε κινητοποιήσει, επειδή όντως υπάρχει κάπου μια «νοσογόνος» εστία, μόνο που αυτή δεν βρίσκεται μέσα σου, αλλά γύρω σου. Η ανάγκη της φυγής προς το παρελθόν που δημιουργείται είναι ακριβώς η άμυνα που επιστρατεύει ο εαυτός σου για να σε προστατεύσει από μια ενδεχομένως δυσάρεστη πραγματικότητα.
Υπάρχει ωστόσο και μια αντίφαση σε όλο αυτό: Νιώθω νοσταλγία και αναζητώ τον χαμένο Παράδεισο μέσα όμως από τα εργαλεία της σύγχρονης τεχνολογίας, του σύγχρονου κόσμου τον οποίο κατά βάθος περιφρονώ, και ιδανικά θα ήθελα να μην υπήρχε! Αν όμως επιθυμούσα πραγματικά να συνεχίσω να ζω στο παρελθόν, τότε το κείμενο αυτό δεν θα γραφόταν σε laptop αλλά χειρόγραφα με το στυλό σε ένα τετράδιο, ή στην παλιά γραφομηχανή που έχω, και θα έφθανε στον παραλήπτη ταχυδρομικά μετά από δύο ημέρες. Τελικά πρόκειται για νοσταλγία απολύτως ελεγχόμενη και «εκ του ασφαλούς», ή μήπως για ένα εγκλωβισμό μέσα στο αναπόδραστο παρόν;
Η εντεινόμενη τάση επιστροφής στο παρελθόν και η τεχνολογική έκρηξη είναι σε μεγάλο βαθμό δύο διαδικασίες αλληλένδετες μεταξύ τους. Χωρίς τα σύγχρονα μέσα στην διάθεσή μας δεν θα υπήρχε το κίνημα του ρετρό στην εξάπλωση που βλέπουμε σήμερα. Αλλά πιστεύω είναι και η ίδια η ισοπεδωτική πορεία εξέλιξης που βιώνουμε, η οποία τροφοδοτεί την τάση της νοσταλγίας και αυτή λειτουργεί με την σειρά της ως μια αντίρροπη, εξισορροπητική δύναμη. Θεωρώ ότι ζούμε μέσα σε ένα γενικότερο περιβάλλον υπερβολών και εντάσεων που τείνει να ξεπεράσει τα ανθρώπινα μέτρα, και απέναντι σε αυτό ο καθένας από μας, ανάλογα με τις αντοχές και την ιδιοσυγκρασία του, αντιδρά με τον δικό του τρόπο.
Κωνσταντίνος Λαζαρίδης
Ο Κωνσταντίνος διαθέτει κανάλι στο Youtube με το ψευδώνυμο Rheinmetal και μπορείτε να το επισκεφθείτε εδώ
